انتخاب موضوع

بدون تردید مهمترین قسمت نوشتن هر تحقیق یا پایان نامه، مشخص کردن موضوع تحقیق است. درمورد نوشتن پایان نامه یا تحقیق دانشگاهی انتخاب موضوع به کمک اساتید راهنما یا مشاور انجام می‌شود. از آنجایی که نوشتن هر تحقیق و تحقیقی هم زمان بر و هم هزینه بر است، لذا برای انتخاب موضوع ضروری است که به نکته‌های مهمی که ذیلاً ذکر می‌شود توجه شود:

از آنجایی که مهمترین هدف هر تحقیق و تحقیقی این است که مشکلی را حل کند و برای آن راهکار نشان دهد، لازم است موضوعاتی انتخاب شوند که به حل مشکلات جامعه کمک کنند. به مشکل یا مشکلاتی بپردازند که از اولویت بالایی برخوردار باشند و با کمترین هزینه بیشترین فایده را داشته باشند.
یک موضوع خوب آن است که مورد علاقه‌ی تحقیقگر باشد.
موضوع باید غیر تکراری، نو و بدیع باشد و قبلا توسط شخص دیگری انجام نشده باشد. برای اطلاع از این موضوع می‌توان از اساتید و محققین و خلاصه مقالات و وب سایت‌های مختلف بهره جست. درمورد پایان نامه‌ها با جستجو در سایت ایران داک و پایگاه اطلاع رسانی (گنج) که به تازگی راه اندازی شده است، می‌توان از تکراری بودن موضوع اطلاع پیدا کرد.
منابع لازم از قبیل اطلاعات، مواد و وسایل، تجهیزات، بودجه و غیره برای انجام تحقیق فراهم باشد. به طوری که بتوان در سریع‌ترین زمان به آن‌ها دسترسی پیدا کرد.
موضوع پروپوزال با تخصص و تحصیلات تحقیقگر و سطح تجارب وی، ارتباط و همخوانی داشته باشد.
تحقیق در زمان مطرح شده قابل انجام باشد.
نتایج حاصل از انجام تحقیق قابل توجه باشد.
حقوق انسان‌ها و نکات اخلاقی در تحقیق رعایت شده باشد.
از نظر اجتماعی، فرهنگی، ارزشی و سیاسی مقبولیت داشته باشد.

عنوان موضوع

بعد از انتخاب موضوع مهمترین بخش انتخاب عنوان مناسب برای آن موضوع است. چون خواننده قبل از مطالعه متن عنوان را می‌خواند. بنابراین عنوان تحقیق باید:

با موضوع همخوانی داشته باشد.
جامع و کامل باشد. نه خیلی بلند باشد که کسالت آور باشد و نه خیلی کوتاه که بار معنایی ناقصی را القاء کند.
از جذابیت و رسایی کامل برخوردار باشد.
بهتر است به شکل سوالی نباشد.
از نظر آیین نگارش فارسی و انگلیسی بدون مشکل باشد.
عنوان، مشخص کننده مفهوم کلی محتوای تحقیق باشد.
عنوان واضح و روشن باشد.
عنوان کوتاه و در حد امکان مختصر باشد.
در عنوان از کلمات اختصاری مبهم استفاده نشده باشد.
در عنوان فارسی از بکار بردن کلمات اختصاری انگلیسی خودداری شده باشد.
در صورت لزوم، زمان و مکان انجام تحقیق ذکر شده باشد.
عنوان به سوالات چه چیز، چه کسانی، کجا، چگونه، کی، پاسخ گفته باشد.
در عنوان از عبارت‌های منفی و پیش داوری خودداری شده باشد.
عنوان هم زمان به دو زبان فارسی و انگلیسی نوشته شده باشد.
در عنوان انگلیسی، ترجیحاً حرف ابتدای کلمات، بجز حروف اضافه و حروف ربط، با حروف بزرگ نوشته شده باشد.

بیان مساله

در این بخش باید محقق به صورت مختصر و مفید توضیح بدهد که در تحقیقی که انجام می‌دهد به دنبال چیست؟ در پی آن است که چه مسأله ای را حل کند. چرا لازم است که تحقیق مورد نظرش انجام شود و اگر انجام شود چه فوایدی در بر خواهد داشت. او باید بتواند این موارد را به صورت قابل قبولی توضیح دهد تا کسانی که لازم است انجام تحقیق را تایید کنند کاملا قانع شوند.

در بیان مساله و اهمیت تحقیق می‌بایست موارد زیر رعایت شود:

مساله یا مشکل احساس شده به روشنی تعریف شده باشد.
آثار حاصل از تداوم مشکل تشریح شده باشد.
این که چگونه انجام تحقیق به حل مشکل کمک خواهد کرد، بیان شده باشد.
به ضرورت انجام تحقیق و تاثیر آن در بهبود و ارتقای امور اشاره شده باشد.
حدود مشکل به طور کامل تشریح شده باشد.
در بیان مساله، اطلاعات از کل به جز و از عمومی به اختصاصی براساس یک نظم منطقی تدوین شده باشد.
بیان مساله، مستند به اطلاعات مناسب، مربوط، جدید و معتبر باشد.
دلایل انجام تحقیق به طور کامل تشریح شده باشد.
بیان مساله حاوی اطلاعات کلی و زمینه ای مربوط باشد.
در بیان مساله پیوستگی مطالب رعایت شده باشد.
افراد و سازمان‌های ذینفع نامبرده شده باشند.
به تحقیق‌های انجام شدهدر زمینه مورد نظر در داخل و خارج از کشور اشاره شده باشد.
وجه تمایز این تحقیق با سایر تحقیق‌ها بیان شده باشد.
در آخرین بخش از بیان مساله، هدف تحقیق مطرح شده باشد.

ابزار و منابع جمع آوری و تحلیل اطلاعات

هر محققی برای به دست آوردن اطلاعات لازم خودش، نیاز دارد تا از طریق منابع و ابزار‌های مناسب آنها را به دست بیاورد. ابزار و منابع مورد نیاز به تناسب موضوع تحقیق متفاوت خواهد بود. در رشته‌های نظری عمده‌ترین منابع کتابخانه‌ها و اسناد علمی و تاریخی است. اما درموضوعاتی نظیر علوم پزشکی ، تجربه و آزمایش از منابع ضروریست. اگر این گونه منابع نیازهای او را برآورده نکند. محقق باید از طریق تهیه‌ی پرسشنامه‌های مختلف، انجام مصاحبه، انجام آزمایش و مشاهده، اطلاعات لازم را گردآوری کند.

موارد ضروری در انتخاب ابزار گردآوری اطلاعات :

ابزار گردآوری داده‌ها به طور کامل توصیف شده باشد.
ابزار مطرح شده، مناسب‌ترین ابزار برای گردآوری داده باشد.
ابزار انتخاب شده با نوع تحقیق هم خوانی داشته باشد.
ابزار انتخاب شده با روش تحقیق هم خوانی داشته باشد.
نحوه بررسی روایی و پایایی ابزار تشریح شده باشد.
مراحل و جزئیات گردآوری داده ها، توضیح داده شده باشد.
روش تحلیل داده‌ها در تحقیق مشخص شده باشد.
به آزمون‌های آماری و نوع نرم افزارهای مورد نیاز اشاره شده باشد.
آزمون‌های آماری مورد اشاره با نوع تحقیق تناسب داشته باشد.

پیشینه تحقیق

همانطوری که قبلا گفتیم هر تحقیقی وظیفه دارد مشکلی را حل کند بنابراین محقق باید قبل از انجام تحقیق بررسی کند تا ببیند چه کسانی در پیرامون تحقیق مورد نظر قبلا فعالیت داشته اند و چه جنبه هایی را بررسی کرده اند و چه نتایجی را به دست آورده اند و تحقیق حاضر قرار است چه چیزهایی به تحقیقات گذشته اضافه کند. با انجام این کار از نتایج همه‌ی تحقیقات استفاده می‌شود. از کار تکراری پرهیز می‌شود و نقاط قوت و ضعف تحقیقات قبلی معلوم می‌شود.

در بیان پیشینه تحقیق می‌بایست موارد زیر رعایت شود:

مقالات مطرح شده رابطه مستقیمی با موضوع و یا عنوان تحقیق داشته باشد.
مطالب براساس تاریخ انتشار و از جدید به قدیم مرتب شده باشند.
مقالات براساس محل انجام تحقیق در داخل یا خارج از کشور تفکیک شده باشند.
مقالات مربوط به موضوع تحقیق، به تعداد کافی مورد بررسی قرار گرفته باشند.
ژورنال‌های مورد استفاده دارای رتبه علمی باشند.
ترجیحا از تاریخ انتشار مقالات حداکثر 5 سال سپری شده باشد.
آدرس کامل کتاب شناختی مقالات استناد شده در بخش منابع ذکر شده باشد.
اطلاعات مورد نیاز به قدر کفایت از مقالات استخراج و درج شده باشد.

اهداف تحقیق

اهداف کلی

هدف کلی دورنمایی از چیزی است که با انجام تحقیق باید به آن رسید. هدف کلی از عنوان تحقیق مشخص است اما به صورت واضح‌تر و دقیق‌تر بیان می‌شود. مثلا اگر عنوان ، بررسی بی سوادی درجامعه باشد هدف کلی، نعیین میزان بی سوادی در جامعه است.

اهداف جزئی

بخشی از اهداف کلی می‌باشد که از مجموع آن‌ها اهداف کلی به دست می‌آید. مثلا یک هدف جزئی برای نمونه بالا، تعیین نرخ بی سوادی در بین روستائیان است.

در بیان اهداف تحقیق می‌بایست موارد زیر رعایت شود:

هدف آرمانی، کلی و اختصاصی یا ویژه، به روشنی بیان شده باشد.
هدف کلی تحقیق بر عنوان تحقیق منطبق باشد.
هدف کلی بیانگر نتیجه نهایی تحقیق باشد.
هدف کلی براساس یک روال گام به گام به چند هدف ویژه جزیی‌تر تقسیم شده باشد.
اهداف واقع بینانه باشند.
نتایج حاصل از مجموع اهداف ویژه، دست یابی به هدف کلی را ممکن سازد.
اهداف ویژه در عمل قابل اندازه گیری باشند.
اهداف ویژه با افعال قابل سنجش و اندازه گیری بیان شده باشند.
فرضیه‌های تحقیق به صورت یک گزاره جهت دار بیان شده باشند.
فرضیه‌های تحقیق به صورت روشن، بدون ابهام و به صورت یک جمله خبری بیان شده باشند.
سوالات تحقیق منطبق بر اهداف اختصاصی باشند.
سوالات تحقیق رابطه بین دو یا چند متغیر را مطرح ساخته باشند.
مفاهیم اساسی با استناد به مراجع علمی تعریف شده باشند.
به ازای هر هدف اختصاصی، یک سوال تحقیقی مطرح شده باشد.

نوع تحقیق

نوع تحقیق براساس هدف تحقیق مشخص شده باشد.
نوع تحقیق بر مبنای فرآیند اجرای تحقیق تصریح شده باشد.
نوع تحقیق بر مبنای زمان اجرای تحقیق ذکر شده باشد.
نوع تحقیق براساس نتایج تحقیق تعیین شده باشد.
امکان دسترسی به داده‌های مناسب با توجه به نوع تحقیق وجود داشته باشد.

سوالات تحقیق

برای روشن‌تر شدن چهارچوب انجام کار باید سوالات اساسی که به دنبال یافتن پاسخ آن هستیم واضح و روشن ذکر کنیم. سوالات نباید خارج از اهداف تحقیق باشد بلکه باید روشن و محدود باشد. مانند: دلایل بیسوادی درجامعه چه چیزهایی هستند؟

فرضیه

محقق قبل از اجرای تحقیق خود لازم است پیش فرض و حدس خودش را ذکر کند تا بتواند نقطه‌ی شروعی برای کار خود داشته باشد. امکان دارد در پایان کار نتایج به دست آمده حدس او را تایید یا رد کنند. برای مثال، یک فرضیه ساده این است که بگوییم: میزان سواد با وضعیت مادی افراد رابطه دارد.

تعریف واژه ها، متغیرهای مورد سنجش و نحوه اندازه گیری آنها

متغیرهای تحقیق از نظر نظری و عملیاتی تعریف شده باشند.
در تعریف نظری به مستندات علمی اشاره شده باشد.
تعریف عملیاتی واژه ها، منظور تحقیقگر را به طور دقیق بیان کرده باشد.
متغیرها به شیوه ای عملی و قابل سنجش بیان شده باشند.
تناسب نوع متغیر و مقیاس سنجش آنها رعایت شده باشد.
نوع متغیرهای تحقیق، مشخص شده باشد.
مقیاس سنجش متغیرهای تحقیق تعیین شده باشد.
نقش متغیر در تحقیق معین شده باشد.
همچنین دراین قسمت باید اصطلاحات، واژه‌ها و کلمات مخفف را با استفاده منابع کاملا معتبر و تخصصی ذکر کند.

جامعه تحقیق

در مشخص کردن جامعه تحقیق رعایت موارد زیر ضروری است:

جامعه تحقیق به دقت مشخص شده باشد.
ملاک انتخاب نمونه به دقت معین شده باشد.
جامعه برخوردار از ملاک‌های انتخاب باشد.

نمونه تحقیق

در مشخص کردن نمونه تحقیق رعایت موارد زیر ضروری است:

روش نمونه گیری مشخص شده باشد.
روش محاسبه حجم نمونه بیان شده باشد.
چگونگی انتخاب نمونه به دقت توضیح داده شده باشد.
نمونه مطرح شده، معرف کل جامعه تحقیق باشد.

محیط تحقیق

در مشخص کردن محیط تحقیق رعایت موارد زیر ضروری است:

محیط تحقیق مشخص شده باشد.
حدود محیط تحقیق کاملا روشن باشد.

مشخص کردن روش تحقیق

روش‌های تحقیق بر اساس متغیرهای مختلف، مانند هدف، ماهیت و … انواع مختلفی دارد .نظیر بنیادی، تاریخی، توصیفی، تجربی و … که محقق براساس موضوع و با مشاوره‌ی اساتید راهنما و دیگران می‌تواند مناسب‌ترین روش را انتخاب کند.

مواردی که می‌بایست در مشخص نمودن روش تحقیق رعایت شود:

روش انجام تحقیق به طور کامل، مرحله به مرحله و به روشنی توصیف شده باشد.
افعال فعالیت‌ها به زمان آینده بیان شده باشند.
روش تحقیق با نوع تحقیق انطباق داشته باشد.
چنانچه روش تحقیق منتخب، پرسشنامه ای باشد می‌بایست موارد ذکر شده در ذیل برای آن رعایت شود.

مشخصات ابزار گردآوری داده‌ها (پرسش نامه)

پرسش نامه داری مقدمه ای باشد که در ابتدای آن هدف از انجام تحقیق درج شده باشد.
در مقدمه به ترغیب افراد برای پاسخگویی توجه شده باشد.
رعایت محرمانگی در مقدمه مورد تاکید قرار گرفته باشد.
پرسش نامه دارای نظم مطلوب باشد.
حتی الامکان از پرسش‌های بسته استفاده شده باشد.
در هر پرسش، تنها یک مفهوم مورد سوال قرار گرفته باشد.
پرسش‌ها روشن و واضح طراحی شده باشند.
پرسش‌ها با سطح تحصیلی و توان پاسخگو متناسب باشند.
از طرح پرسش هایی که بر انگیزه پاسخگو به طور مستقیم و غیرمستقیم تاثیر منفی می‌گذارند، پرهیز شده باشد.
از القا کردن جهت و پاسخ، در طراحی پرسش‌ها خودداری شده باشد.
تعداد سوالات با توجه به میزان وقت پاسخگوها، تنظیم شده باشد.
حتی الامکان مفاهیم کیفی بصورت کمی مطرح شده باشند.
مقیاس‌های استفاده شده در پرسش نامه، با مقیاس‌های سنجش مطرح شده برای متغیرها متناسب باشد.
روایی و پایایی مورد توجه باشد.
نحوه تکمیل پرسش نامه به میزان کافی شفاف و روشن باشد.

کاربرد نتایج تحقیق

یکی از اهداف مهم تحقیق به کار بستن نتایج حاصله از هر پروژه‌ی تحقیقاتی است. دراین قسمت تحقیقگر با توجه به نتایج به دست آمده، سازمان‌ها و نهادهایی که می‌توانند از نتیجه تحقیق استفاده کنند، ذکر می‌کند.

محدودیت‌های تحقیق

ممکن است محقق در طول انجام پروژه به دلایلی نظیر نبودن منابع مالی، همکاری نکردن برخی سازمان‌ها یا اشخاص، مشکلات شخصی، عدم هماهنگی با اساتید راهنما و مشاور و… نتواند به طور شایسته در برخی قسمت‌ها فعالیت‌های لازم را انجام دهد. در این بخش ضمن بیان این محدودیت‌ها صداقت خود را در انجام تحقیق نشان می‌دهد.

در نتیجه از موارد ضروری در بیان محدودیت‌های تحقیق موارد زیر می‌باشد:

محدودیت‌های احتمالی در انجام تحقیق و روش حل آنها تشریح شده باشد.
با وجود محدودیت‌های مطرح شده، امکان انجام تحقیق میسر باشد.

رعایت اصول نگارش در پروپوزال

افعال مورد استفاده در پروپوزال به صورت زمان آینده بیان شده باشند.
در نگارش از جملات کوتاه و حداکثر 5/2 سطر استفاده شده باشد.
پاراگراف‌ها کوتاه و حداکثر 10 سطر باشند.
از نشانه‌های نگارشی از قبیل نقطه، ویرگول و … به گونه ای صحیح استفاده شده باشد.
شکل کامل هر گونه اختصارات زبان انگلیسی که برای اولین بار در متن ظاهر شده در زیرنویس درج گردیده باشند.
اسامی افراد، مکان‌ها و اسامی دشوار زبان انگلیسی، زیرنویس شده باشند.
پانویس‌های انگلیسی در متن با اعداد فارسی ارجاع شده باشند.
پانویس‌های انگلیسی از چپ به راست و فارسی از راست به چپ به ترتیب شماره ارجاع مرتب شده باشند.
از فونت‌های (قلم) مناسب و در اندازه‌های (سایز) مناسب استفاده شده باشد.
از آوردن القاب از قبیل دکتر، مهندس، خانم، آقا، سرهنگ و … خودداری شده باشد.
از آوردن اصطلاحاتی از قبیل خوشبختانه، متاسفانه، بدبختانه و … که حامل بار عاطفی خاصی هستند خودداری شده باشد.
از به کاربردن اصطلاحات زبان انگلیسی که معادل آنها در زبان فارسی وجود دارد، پرهیز شده باشد.
از عبارت هایی نظیر، علیرغم، با وجود این، افزون بر این، به علاوه، به عبارت دیگر و … بجا استفاده شده باشد.
مطالب براساس یک نظم منطقی (شماره یا حروف الفبا) کدگذاری شده باشد.
اشتباه املایی و انشایی وجود نداشته باشد
ارقام و اعداد در متن فارسی با قلم فارسی و در متن انگلیسی با قلم انگلیسی نوشته شده باشد.

فهرست منابع

دراین بخش فهرست منابع داخلی یا خارجی را که محقق از آنها برای جمع آوری اطلاعات استفاده خواهد کرد به طور کامل ذکر می‌کند. ممکن است برخی منابع هم بعد از نوشتن پروپوزال اضافه گردد که آنها را در فهرست منابع تحقیق پایان نامه ذکر خواهد کرد.

در این مقاله تلاش بر این بوده است که اطلاعات جامع و کاملی درباره‌ی نوشتن پروپوزال در اختیار خوانندگان قرار داده شود. ممکن است به تناسب موضوعی که برای تحقیق استفاده می‌شود. لازم باشد نکات دیگری ذکر گردد اما در حالت کلی این نوشته راهنمای جامعی برای آشنایی با پروپوزال نویسی است. امیدوارم برای مخاطبین قابل استفاده و مفید باشد.

کلیه منابع و ماخذی که در تحقیق مورد استفاده قرار گرفته، در انتهای گزارش فهرست شده باشند.
شیوه معتبری برای بیان منابع تحقیق مورد استفاده قرار گرفته باشد.
در کل گزارش، وحدت رویه در ارایه منبع وجود باشد.
تعداد منابع کافی باشد.
تمامی استنادات داده شده در متن، دارای آدرس کتاب شناختی در بخش منابع باشند.
تمامی آدرس‌های کتاب شناختی در بخش منابع، ارجاع مربوط در متن داشته باشند.
ترجیحا کمتر از 5 سال از تاریخ انتشار منابع مورد استفاده، سپری شده باشد.
در تحقیق، هم از منابع فارسی و هم انگلیسی استفاده شده باشد.
منابع مورد استفاده از تنوع مناسبی برخوردار باشد.

پیش بینی زمان لازم برای انجام تحقیق

تحقیق به درستی مرحله بندی شده باشد.
زمان پیش بینی شده با نوع تحقیق تناسب داشته باشد.
گانت چارت مراحل انجام تحقیق ترسیم شده باشد.
زمان اختصاص داده شده به هر مرحله، با میزان فعالیت مورد نیاز آن مرحله تناسب داشته باشد.
حدود تاریخ دفاع و یا تحویل گزارش نهایی در مراحل تحقیق پیش بینی شده باشد.
تدوین مقاله حاصل از تحقیق، در مراحل گانت چارت تحقیق لحاظ شده باشد.

جدول محاسبه هزینه‌های تحقیق

در تکمیل هزینه ها، تفکیک هزینه‌ها از قبیل نیروی انسانی، تجهیزات و … رعایت شده باشد.
واحد هزینه‌ها در بالای ستون مربوط درج شده باشد.
هزینه‌های تحقیق براساس مراحل انجام تحقیق، تفکیک شده باشد.
از درج هزینه هایی از قبیل «سایر هزینه ها» در جدول هزینه خودداری شده باشد.
هزینه‌های مربوط به نیروی انسانی، براساس اسامی یا عناوین شغلی تفکیک شده باشد.
تناسب نسبی بین هزینه‌های مطرح شده و نوع تحقیق برقرار باشد.

توصیه نهایی

در یک نگاه کلی هنگامی که دانشجو طرح تحقیق خود را آماده می‌کند باید به سوال‌های زیر پاسخ گوید:

آیا این موضوع ارزش تحقیق دارد؟

آیا می‌شود در این موضوع رساله ای نوشت؟

آیا من توانایی انجام آن را دارم؟

آیا میل و علاقه ای به این کار در من هست؟

در باب یک طرح تحقیقی خوب طراحی شده سوال‌های زیر مطرح است.

مشکل چیست و چگونه باید آن را تعریف کرد؟

چگونه مشکل، به یک کار پژوهشی تبدیل می‌شود؟

چه اطلاعاتی را باید جمع آوری کرد و چه چیزهایی به آن مربوط است؟

چگونه باید اطلاعات را تجزیه و تحلیل کرد؟

چگونه تحلیل من به حل مساله کمک می‌کند؟

دانشجو باید بداند که در تهیه طرح پیشنهادی تحقیق همه نکات لازم را به ویژه درباره مسائل کلیدی رعایت کند. این نکته درباره رساله دکتری در ایران به ویژه دانشگاه‌های دولتی که رسما برای دفاع طرح پیشنهادی تحقیق جلسه رسمی با داوران داخلی و خارجی می‌گذارد، اهمیت بسیار دارد. دانشجو باید در کاری که تحویل می‌دهد همه نکات لازم را رعایت کند؛ مثلا چکیده، فهرست مندرجات، استناد دهی مناسب، آوا نویسی اسامی خارجی و مانند آن را رعایت کرده باشد تا داوران بتوانند با سرعت بیشتری به نقد محتوا بپردازند.

پس از تکمیل پروپوزال و قبل از تسلیم آن به یک سازمان، بهتر است آن را مرور و میزان مطلوبیت آن را بررسی نمایید. محورهایی که در بالا آمده است، برای این منظور طراحی شده اند. نکته ای که باید مورد توجه قرار گیرد، این است که تمامی محورهای مورد بحث در مورد تمامی پروپوزال‌ها صدق نمی‌کند و به طور کلی مطرح شده اند. به عنوان مثال، در پژوهش‌های توصیفی ممکن است نیازی به نگارش فرضیه یا فرضیه‌های پژوهش نباشد، لذا رعایت محورهای مطرح شده زیر در بخش فرضیه، برای چنین پژوهش هایی، ضرورتی نخواهد داشت. از نظر اصول علمی، زمانی پروپوزال پیشنهادی از مطلوبیت مناسبی برخوردار خواهد بود که محورهای زیر در فرآیند تکمیل آن رعایت شده باشد.