یکی از مهم ترین مراحل دوران تحصیلات تکمیلی و دکتری، انجام پایان نامه است. هر دانشجویی برای انجام پایان نامه خود نیاز به یک استاد راهنما و مشاور دارد تا وی را در این امر یاری رسانند. انجام پایان نامه بصورت یک پروسه چند مرحله ای می باشد که با انتخاب یک موضوع آغاز شده و در نهایت با جلسه دفاع به پایان می رسد. در این قسمت قصد داریم تا در خصوص مرحله اول، یعنی انتخاب موضوع پایان نامه صحبت کنیم.

انتخاب موضوع پایان نامه
اولین مرحله: مطالعه اجمالی در زمینه هایی که به آنها علاقه دارید
برای این کار، یک راه، جستجو در اینترنت است. پایگاه های اطلاعاتی زیای در اینترنت وجود دارد که می توان از آنها برای کسب اطلاعات در خصوص یک موضوع خاص استفاده کرد. مثلا جستجو در اینترنت تحت عبارت “research topics” و یا “research priorities” و یا ” issues for research ” در موضوعات دلخواه. بهترین و مطمئن ترین منابع برای مطالعه در اینترنت، مطالعه مقالات چاپ شده در موضوع مورد نظر شما می باشد. از ساده ترین موتورهای جستجو برای دسترسی به مقالات، Google Scholar می باشد. کافیست کلمه کلیدی که در ذهن دارید را در قسمت جستجو نوشته و آن را سرچ کنید. از ویژگی های این موتور این است که می توانید برای جستجوی خود محدودیت زمانی انتخاب کنید؛ مثلا بگویید مقالات سال 2014 تا 2017 را برای شما نمایش دهد.
راه دوم، مطالعه و بررسی “پیشنهادهایی برای پژوهشهای بیشتر” در قسمت آخر پایان نامه ها می باشد. در تمامی پایان نامه ها، در قسمت آخر فصل 5، پیشنهادات مرتبط با موضوع پایان نامه ارائه می شود تا افراد دیگر که علاقمند به پژوهش در این موضوع هستند، از آنها استفاده کنند.
مشورت با استادان و سایر دانشجویان آگاه و منتقد در مورد موضوع های قابل قبول و مطرح.
دومین مرحله: بررسی و تحلیل مقوله ها و نکات مورد توجه در انتخاب موضوع
شما حجم بالایی از منابع و مقالات را در خصوص موضوعات مورد علاقه خود جمع آوری کرده اید، اینک وقت آن است که آن ها را مورد بررسی قرار دهید و نکات مهم در خصوص هر کدام از موضوعات را یادداشت نمایید تا در نهایت بتوانید از میان نکات خود، یک موضوع مشخص را انتخاب نمایید. در انتخاب این موضوع بایستی به برخی موارد مهم که در ادامه مطرح می شود ت.جه نمایید:

توجه به علاقه مندی خودتان نسبت به موضوع انتخابی.
صرفا انتخاب یک موضوع بخاطر یوونیک بودن آن کافی نیست. در نظر گرفتن توانایی ها و امکانات فردی مثلاً قدرت تجزیه و تحلیل، توانایی تحلیل آماری، توانایی برقراری ارتباط با جامعه ی مورد تحقیق، و… بسیار مهم می باشد. مثلا اگر شما دانشجوی رشته ژنتیک هستید، و میخواهید بر روی موضوع سرطان کار کنید، باید در نظر داشته باشید که آیا می توانید با حیوانات آزمایشگاهی کار کنید یا نه، در غیر این صورت باید به سراغ موضوعی بروید که نیاز به کار با حیوانات نداشته باشید.

اطمینان از نو بودن موضوع
گاهی ممکن است موضوعی نظر ما را بخود جلب کند و بنظر موضوع جدیدی بیاید که تا بحال به گوشتان نخورده است. در این مرحله صرفا به بررسی های خود اعتماد نکنید و سعی کنید حتما از اساتید و افراد با تجربه در خصوص موضوع انتخابی خود صحبت کنید. زیرا ارزش کار پژوهش شما، به نو بودن و ناب بودن آن می باشد. زیرا اگر شما یک موضوع تکراری را انتخاب نمایید و برای مطاله در خصوص آن وقت صرف کنید بدون آنکه از نو بودن آن مطلع شوید، در هنگام ثبت پرپوزال خود، موضوع شما در صورت تکراری بودن در جلسه بررسی موضوعات پایان نامه دانشگاه رد خواهد شد.
گاهی ممکن است یک موضوعی بصورت منطقه ای کار شده باشد، مثل بررسی شیوع یک بیماری در یکی از استان های کشود. در چنین موضوعاتی اجازه تکرار آن اما در یک منطقه دیگر وجود دارد و بعنوان یک موضوع تکراری مطرح نمی شود.

وجه به مطرح بودن آن موضوع در سطح ملی یا منطقه ای یا جهانی
منطقی بودن و نه فریبنده بودن موضوع بسیار حائز اهمیت است، دانشجو و استاد باید بدانند که ظاهر و کلمات زیبا بدون توجه به واقعی، کارآ و منطقی بودن آن نه تنها پژوهش مفید و گره گشایی نمی آفریند بلکه مشکل ساز هم هست.

توجه به کاربردی بودن موضوع در مورد پژوهشهای غیربنیادی
مروزه در کشور ما از موضوعاتی که به نوعی در حل مشکلات مختلف جامعه تاثیر گذار هستند، حمایت می شود. بخصوص موضوعاتی که در بازه زمانی کوتاهی به نتایج خوبی می رسند. در نتیجه توجه به نیازهای جامعه و سوق دادن موضوع پایان نامه به این سمت، علاوه بر ارائه را حل برای حل مشکلات جامعه، مشمول حمایت مالی و تشویقی نیز می شود.

مطرح بودن به منزله مسئله
– امکان تعریف یک مسئله جدید مبتنی بر پیشینه پژوهش یا تجربیات حرفه ای و شخصی)

امکان تعریف سؤال یا فرضیه بر اساس مسائل عملی یا نظری
– سؤالهای مشخص، عینی و هدفمندی را بتوان طرح کرد

– برای پاسخ به سؤالها، راه حل علمی و روش مناسب وجود داشته باشد

امکان عملی اجرای پژوهش
– انجام مراحل تحقیق با دشواری غیرعادی همراه نباشد

– مراحل کار به لحاظ طول زمان مورد نظر (حداکثر یک سال) قابل انجام باشد

– مطالعات نظری و دستیابی به منابع امکان پذیر باشد

– نمونه معرف (نماینده) جامعه پژوهش قابل دسترس بوده و افراد مایل به همکاری باشد

– شیوه گردآوری اطلاعات (توزیع پرسشنامه و یا مصاحبه و یا راه های دیگر) در مدت زمان مشخص قابل انجام باشد

– اطلاعات مورد نیاز قابل دسترس و گردآوری باشد

– امکان انجام پژوهش، به لحاظ روش تحقیق (وجود یک یا چند روش برای آزمون کردن) وجود داشته باشد

امکان ادامه پژوهش های بیشتر در همان زمینه
– پیشنهادهای جدیدی را بتوان از دل پژوهش برای پژوهش های آتی مطرح کرد

امکان استخراج و چاپ چند مقاله در آن زمینه (تولید دانش جدید)

سومین مرحله: تصمیم گیری کلی
تدوین یک فهرست از موضوع های مناسب بر اساس توجه به معیارهای مرحله دوم
بررسی مجدد تک تک موضوع ها با نگاه منطقی و واقع بینانه
حذف برخی از موضوع ها که امکان انجام تحقیق و رسیدن به نتیجه مطلوب در آنها دشوار است
انتخاب حداکثر دو یا سه موضوع مناسب برای تحقیق
بررسی هر یک از موضوع ها به لحاظ وجود منابع اطلاعاتی و وجود استاد راهنما (موضوع در حوزه توجه به تخصص و علاقه حداقل یکی از استادان باشد)
مشورت با یک یا دو استاد در باره موضوع های پیشنهادی و مسائل مرتبط با آنها
گرفتن تائید اولیه از یک یا دو استاد در مورد مناسب بودن یکی از موضوع ها
چهارمین مرحله: محدودکردن دامنه موضوع
مطالعه متون علمی برای پی بردن به فضاهای خالی برای تحقیق در آن موضوع
بیان موضوع محدود شده در قالب عبارت (عنوان پایان نامه)
مشورت مجدد با استادان مربوطه در مورد موضوع محدود شده
تائید موضوع نهایی پس از انجام اصلاحات لازم در عنوان
مطالعه مجدد متون علمی برای یافتن و تدوین مسئله پژوهش
نوشتن سؤالها و یا فرضیه های مناسب برای تحقیق (در واقع سؤال (اصلی و فرعی) و فرضیه هر دو برای یک تحقیق ضروری هستند)
مشورت با استادان مربوطه و تائید مسئله ها و یا فرضیه ها
پنجمین مرحله : مشخص کردن مسیر
مشخص کردن روش تحقیق
مشخص کردن جامعه پژوهش
مشخص کردن شیوه نمونه گیری
مشخص کردن ابزار گردآوری اطلاعات
در صورتی که از پرسشنامه استفاده می شود تعیین چگونگی پیدا کردن روایی و اعتبار آن
مشخص کردن روش آماری و آزمون های مورد استفاده
اجرای مراحل عملی کار
تدوین گزارش تحقیق
تدوین نتایج همراه با تجزیه و تحلیل نهایی آن ها
تدوین محدودیت ها و مشکلات تحقیق
ارائه پیشنهادها برای پژوهش های آتی