امروزه هزاران نفر دانشجوی تحصیلات تکمیلی کشور برای به پایان رساندن مقطع کارشناسی ارشد یا دکتری خود باید پایان نامه یا رساله‌ای بنویسند و از آن در برابر استادان و داوران دفاع کنند. این دانشجویان که در مؤسسه‌های گوناگون درس می‌خوانند، برای نگارش پایان‌نامه یا رساله از شیوه‌های گوناگون پیروی می‌کنند.
یکی از بزرگ‌ترین مشکلاتی که دانشجویان مقطع کارشناسی ارشد و دکتری عدم توانایی در انتخاب موضوع پایان نامه است. در این مقاله مطالب مفیدی درباره شیوه انتخاب موضوع پایان‌نامه در ۵ مرحله آسان جمع‌آوری‌شده است تا راهنمای دانشجویان عزیز دراین‌باره باشد.
نکات اولیه انتخاب موضوع پایان‌نامه کارشناسی ارشد و دکتری
در انتخاب موضوع برای پایان نامه کارشناسی ارشد و دکتری مواردی را باید در نظر گرفت که این موارد به شرح زیر است.
مطالعه اجمالی در برخی زمینه‌های موردعلاقه و مهم
جستجو در برخی پایگاه‌ها و نیز اینترنت تحت عبارت “research topics” و یا “research priorities” و یا “issues for research” در حوزه‌های دلخواه برای آگاهی از موضوع‌های بالقوه مناسب
بررسی و مطالعه پیشنهادهایی برای پژوهش‌های بیشتر در فصل آخر پایان‌نامه‌ها برای آگاهی از موضوع‌های مناسب برای انجام پایان‌نامه‌های آتی
صرف وقت بیشتر و مطالعه عمیق‌تر و تحلیل درباره موضوع‌های مطرح‌شده
مشورت با اساتید و سایر دانشجویان برتر در مورد موضوع‌های قابل‌قبول و ارائه
بررسی نکات موردتوجه در انتخاب موضوع
عوامل متعددی نظیر علاقه‌مندی، توانایی‌ها، ارزش موضوع و… ازجمله مواردی هستند که توجه به آن‌ها می‌تواند برای دانشجویان مؤثر واقع شود. نکات زیر از اصلی‌ترین نکات در انتخاب موضوع پایان‌نامه هستند.
وجود علاقه‌مندی به موضوع موردنظر
در نظر داشتن توانایی‌ها و استعدادهای فردی برای مثال قدرت تجزیه‌وتحلیل، توانایی تحلیل آماری، توانایی برقراری ارتباط با جامعه‌ی موردتحقیق، و… ازجمله نکاتی است که باید آن‌ها را در نظر گرفت.
جدید بودن موضوع (موضوع نباید تکراری باشد)
باارزش بودن موضوع امری است که باید نگاه ویژه‌ای به آن داشت.
مطرح بودن موضوع انتخابی در سطح ملی، منطقه‌ای یا بین‌المللی
موضوع موردنظر می‌بایست منطقی باشد.
کاربردی بودن موضوع پایان‌نامه (در مورد پژوهش‌های غیر بنیادی): امکان استفاده از نتایج در کوتاه‌مدت یا میان‌مدت (بتواند به یک نیاز مهم پاسخ دهد)
مطرح بودن به‌منزله مسئله (امکان تعریف یک مسئله جدید مبتنی بر پیشینه پژوهش یا تجربیات حرفه‌ای و شخصی)
امکان تعریف سؤال یا فرضیه بر اساس مسائل عملی یا نظری
سؤال‌های مشخص، عینی و هدفمندی را بتوان طرح کرد
برای پاسخ به سؤال‌ها، راه‌حل علمی و روش مناسب وجود داشته باشد
امکان‌پذیر بودن اجرای عملی پروژه
انجام مراحل تحقیق با دشواری غیرعادی همراه نباشد
مراحل کار به لحاظ طول زمان موردنظر (حداکثر یک سال) قابل انجام باشد
مطالعات نظری و دستیابی به منابع امکان‌پذیر باشد
نمونه معرف جامعه پژوهش قابل‌دسترس بوده و افراد مایل به همکاری باشد
شیوه گردآوری اطلاعات (توزیع پرسشنامه و یا مصاحبه و یا راه‌های دیگر) در مدت‌زمان مشخص قابل انجام باشد
اطلاعات موردنیاز قابل‌دسترس و گردآوری باشد
امکان انجام پژوهش، به لحاظ روش تحقیق (وجود یک یا چند روش برای آزمون کردن) وجود داشته باشد
امکان ادامه پژوهش‌های بیشتر در همان زمینه
پیشنهادهای جدیدی را بتوان از این پژوهش برای پژوهش‌های آتی مطرح کرد
امکان استخراج و چاپ چند مقاله در آن زمینه (تولید دانش جدید)
تصمیم‌گیری کلی
تصمیم‌گیری درباره موضوع انتخابی و مشورت با اساتید برتر می‌تواند شما را در انتخاب موضوع پایان نامه مصمم و مطمئن‌تر کند چراکه ممکن است آن موضوع در حوزه موردعلاقه شما نباشد و شمارا خسته کند.
تدوین یک فهرست از موضوع‌های مناسب، بر اساس توجه به معیارهای مرحله دوم
بررسی مجدد تک‌تک موضوع‌ها با نگاه منطقی و واقع‌بینانه
حذف برخی از موضوع‌ها که امکان انجام تحقیق و رسیدن به نتیجه مطلوب در آن‌ها دشوار است
انتخاب حداکثر دو یا سه موضوع مناسب برای تحقیق
بررسی هر یک از موضوع‌ها به لحاظ وجود منابع اطلاعاتی و وجود استاد راهنما (موضوع می‌بایست با حوزه تخصص اساتید راهنما مرتبط باشد)
گرفتن مشاوره از اساتید مطرح و گرفتن تائید نهایی از آن‌ها
محدود کردن دامنه موضوع
نکته بسیار مهمی که در انجام پژوهش‌های علمی می‌بایست در نظر گرفت محدود کردن دامنه موضوع ازنظر ماهيتی، زمانی، مكانی و جامعه آماری است. این کار مستلزم رعایت نکات زیر است.
مطالعه متون علمی برای پی بردن به فضاهای خالی برای تحقیق در آن موضوع
بیان موضوع محدودشده در قالب عبارت (عنوان پایان‌نامه)
مشورت مجدد با استادان مربوطه در مورد موضوع محدودشده
تائید موضوع نهایی پس از انجام اصلاحات لازم در عنوان
مطالعه مجدد متون علمی برای یافتن و تدوین مسئله پژوهش
نوشتن سؤال‌ها و یا فرضیه‌های مناسب برای تحقیق (درواقع سؤال (اصلی و فرعی) و فرضیه هر دو برای یک تحقیق ضروری هستند)
مشورت با استادان مربوطه و تائید مسئله‌ها و یا فرضیه‌ها
انجام سایر گام‌های پژوهش
در انجام پژوهش می‌بایست گام‌های اساسی در انجام پایان‌نامه طی شود که این مراحل عبارت‌اند از:
مشخص کردن روش و شیوه تحقیق یا پژوهش
مشخص کردن جامعه پژوهش
مشخص کردن شیوه نمونه‌گیری
مشخص کردن ابزار گردآوری اطلاعات
درصورتی‌که از پرسشنامه استفاده می‌شود تعیین چگونگی پیدا کردن روایی و اعتبار آن
مشخص کردن روش آماری و آزمون‌های مورداستفاده
اجرای مراحل عملی کار
تدوین گزارش تحقیق
تدوین نتایج همراه با تجزیه‌وتحلیل نهایی آن‌ها
تدوین محدودیت‌ها و مشکلات تحقیق
ارائه پیشنهادها برای پژوهش‌های آتی